Standardy ochrony dzieci w parafii

pw. Św. Rodziny w Ropczycach

Preambuła

Niniejszy dokument stanowi realizację obowiązku prawnego dotyczącego wprowadzenia we wszelkich instytucjach, w których przebywają dzieci, standardów ich ochrony przed krzywdzeniem [ustawa z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2023 poz. 1606)]. Postulat opracowania ogólnopolskiej strategii ochrony dzieci przed przemocą docierał do świadomości społecznej w kierunku opracowania
i wdrożenia „Narodowej strategii walki z przemocą wobec dzieci”. Strategia ta zakłada, że wszędzie tam, gdzie przebywają dzieci, będzie realizowany spójny program na rzecz ich ochrony.

Odpowiedź osób duchownych i świeckich od szeregu lat zaangażowanych w ochronę dzieci przed przemocą sprawiła, że Kościół stoi w pierwszym szeregu w przygotowaniu swoich placówek do przyjęcia i wdrożenia standardów ochrony. W ten sposób realizuje się misja Kościoła powierzona mu przez Chrystusa, aby nie zginęło żadne z tych najmniejszych (zob. Mt 1, 14) W oparciu o to ewangeliczne zadanie Kościół uznaje, że dobro dziecka jest najważniejsze. Przyjmuje on, nie tylko ustawową, lecz także moralną odpowiedzialność za ochronę i promowanie dobra wszystkich dzieci oraz zobowiązuje się dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić bezpieczne i przyjazne środowisko, w którym dzieci będą szanowane i doceniane.

Kościół w jednoznaczny sposób uważa, że niedopuszczalne jest stosowanie przez kogokolwiek wobec dziecka przemocy w jakiejkolwiek formie oraz że wszyscy jesteśmy zobowiązani do uczenia się rozpoznawania tych, którzy potrzebują pomocy i bezzwłocznego podejmowania działań w przypadku podejrzeń lub ujawnienia okoliczności, które mogą wskazywać, że dziecku zagraża lub dzieje się krzywda.

Specyfika środowiska parafialnego

Parafia jako podstawowa komórka instytucjonalna Kościoła wyróżnia się specyficznymi obszarami działania. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje sprawowanie sakramentów oraz katechizowanie. Za całą działalność parafii, w tym duszpasterską, odpowiedzialny jest proboszcz mianowany przez biskupa diecezjalnego. W parafii, oprócz proboszcza, posługiwać mogą zarówno inni duszpasterze (wikariusz, rezydent) jak i osoby świeckie będące pracownikami parafialnymi lub wolontariuszami (kościelny, organista, grabarz).

Dynamika życia parafialnego sprawia, że parafia jest miejscem, w którym funkcjonują różne grupy duszpasterskie zrzeszające w swych szeregach dzieci. Kontakt duszpasterzy i innych pracowników z dziećmi jest czymś oczywistym. Można zatem, w kontekście parafii, mówić zarówno o czynnikach chroniących przed przemocą względem dzieci, jak i czynnikach ryzyka, ułatwiające zaistnienie przemocy.

Czynnikami chroniącymi będą: poczucie sacrum, permanentna formacja, poczucie przynależności i wzajemnej odpowiedzialności, relacje oparte na zasadach ewangelicznych, wspólnotowość. Ponadto dusze zaufanie jakim cieszą duszpasterze sprawia, że do nich mogą zwracać się o pomoc osoby doświadczające krzywdy i szukające wsparcia. Duszpasterze i inne osoby posługujące w parafii, dzięki specyfice swej posługi, mogą posiadać szczególną możliwość wglądu w sytuację rodzinną parafian, również w kontekście zauważenia krzywdy i przemocy wobec dzieci.

Czynnikami zagrażającymi z kolei będą: nadmierny autorytet jakim cieszą się duchowni, mogący prowadzić do postawy klerykalizmu; atmosfera zależności i posłuszeństwa hierarchii sprzyjająca zachowaniu tajemnicy; wiedza duszpasterzy o życiu parafian oraz fizyczna obecność w ich przestrzeni prywatnej dająca możliwość manipulacji i wykorzystania; niedojrzałość księży
i innych posługujących w parafii. W odpowiedzi na obecność czynników ryzyka jawi się potrzeba opracowania i wprowadzenia w życie standardów ochrony.

Zasady chroniące dzieci – kodeks zachowań

Granice zachowań w relacjach dorosły – dziecko

Dziecko, rozwijając się potrzebuje opieki, troski, kształcenia i wychowania. Dzieje się to w rodzinie, ale również poprzez relacje z autorytetami oraz wartościami przekazywanymi w środowisku rówieśniczymi i wychowawczym, a więc także w obszarze duszpasterstwa parafialnego. Wszelkie oddziaływanie wychowawcze zawsze musi się dokonywać z poszanowaniem woli rodziców bądź prawnych opiekunów.

Niemożliwe jest stworzenie wyczerpującej listy zachowań niepożądanych, ani też wskazanie precyzyjnych granic wszystkich zachowań. Należy jednak dążyć do tego, aby wytworzyć
w świadomości społecznej wrażliwość na motywacje, dla których dorośli wchodzą w relacje
z dziećmi. Dzięki tej powszechnej wrażliwości zwiększy się szansa na wczesne zauważenie osoby, która zachowuje się w sposób niewłaściwy, zarówno przez opiekunów jak i przez same dzieci. Lista zasad i reguł podana w standardach może wydawać się ograniczająca swobody osobiste uczestników życia parafii. Pomocą w przyjęciu standardów będzie przeniesienie uwagi z nakazów i zakazów na swoistą refleksję nad dbałością o dobro dziecka i jego opiekuna, wyrażającą się w transparentności.

Zachowania właściwe w naszym kręgu kulturowym

• uścisk dłoni lub delikatne objęcie, przytulenie na przywitanie lub pożegnanie;
• delikatne poklepanie po ramionach lub plecach jako wyraz akceptacji i wsparcia;
• dotyk ramion, rąk czy barku jako wyraz bliskości;
• trzymanie się za ręce np. w czasie zabawy;
• trzymanie za ręce dzieci w czasie spaceru;
• siadanie w pobliżu małych dzieci;
• podnoszenie lub trzymanie na rękach dzieci do ok. 3 roku życia;
• przytulanie i branie na kolana małych dzieci za zgodą rodziców i najlepiej w ich obecności.

Zasady chroniące w kontakcie bezpośrednim

• wszystkie spotkania z dziećmi powinny odbywać się w miejscach ogólnie dostępnych;
• nie można przebywać z dzieckiem sam na sam w warunkach odizolowanych;
• jeżeli dobro dziecka wymaga indywidualnego spotkania, osoba przeprowadzająca spotkanie powinna zatroszczyć się o jego transparentność
• indywidualnych spotkań z dziećmi nie wolno mnożyć ani przedłużać;
• spotkania indywidualne nie powinny odbywać się w późnych godzinach wieczornych;
• nie można przeprowadzać spotkań z dziećmi w pomieszczeniach mieszkalnych;
• dzieci powinny zawsze pozostawać pod opieką osoby dorosłej;
• nie można przewozić dzieci prywatnymi samochodami bez wyraźnej zgodyrodziców;
• niestosowne jest przechodzenie na „ty” osoby dorosłej z dzieckiem;
• ingerencja w prywatne życie dziecka może dotyczyć tylko tego, czego wymaga konkretny problem.
• w przypadku konieczności podjęcia rozmów na temat seksualności należy wykazać się delikatnością i roztropnie rozeznać, czy takiej rozmowy nie powinni przeprowadzić rodzice dziecka lub specjalista.
• każdy przypadek przemocy pomiędzy dziećmi wymaga natychmiastowej reakcji ze strony opiekunów;
• należy reagować na posiadanie przez dzieci substancji niedozwolonych

Zachowania niedozwolone w kontakcie bezpośrednim

• niedozwolone jest okazywanie wszelkich form niechcianej czułości;

• niedozwolone jest dotykanie piersi, pośladków, genitaliów (także przez odzież);
• niedozwolone są pocałunki;
• niedozwolone są mocne i zamykające uściski, uniemożliwiające przerwanie kontaktu;
• niedozwolone jest klepanie po pośladkach, udach, kolanach;
• niedozwolone jest łaskotanie lub mocowanie się w dużej bliskości cielesnej;
• niedozwolone są wszelkiego rodzaju masaże;
• niedozwolone jest sadzanie na kolanach;
• niedozwolone jest kładzenie się lub spanie obok dziecka;
• niedozwolone jest ocieranie się;
• niedozwolona jest seksualizacja i seksizm;
• niedozwolone sa różne formy poniżania oraz mobbing;
• niedozwolone jest używanie wulgaryzmów;
• niedozwolone jest filmowanie i fotografowanie dzieci bez ich zgody;
• niedozwolone jest wypowiadanie żartów o podtekście seksualnym;
• niedozwolone jest prezentowanie dzieciom treści obscenicznych, erotycznych, pornograficznych lub mających podtekst seksualny, zawierających sceny brutalnej przemocy;
• niedozwolone jest stosowanie przemocy fizycznej oraz psychicznej takiej jak: poniżanie, upokarzanie, ośmieszanie, dokuczanie, szykanowanie, znęcanie się itp. w bezpośrednich kontaktach, jak i za pośrednictwem mediów społecznościowych.\
• niedozwolone jest częstowanie dzieci tytoniem, alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi;
• niedozwolone jest dotykanie dzieci ani wbrew ich woli

Zachowania niedozwolone w kontakcie przez Internet

• niedozwolone jest upublicznianie zdjęć, filmów z udziałem dzieci, bez pisemnej zgody ich rodziców lub opiekunów prawnych, z wyjątkiem zdjęć dużych grup w miejscach publicznych w związku z informowaniem o wydarzeniach;
• niedozwolone jest kontaktowanie się z dziećmi przez komunikatory internetowe w celach prywatnych, niezwiązanych z formacją i działalnością duszpasterską, bez wiedzy i zgody ich rodziców;

Zasady ochrony dotyczące wyjazdów

• na wyjazdy grupowe dzieci należy uzyskać pisemną zgodę rodziców po uprzednim zapoznaniu ich z ramowym planem działania i zasadami jego organizacji;
• podczas wyjazdu rodzice mają prawo do kontaktu ze swoim dzieckiem i z jego opiekunem;
• podczas wyjazdów opiekunowie nie powinni nocować w tym samym pomieszczeniu co podopieczni;
• w sytuacji szczególnej, wymagającej od członka personelu pozostania w nocy w pomieszczeniu z wychowankiem, powinien on o tym fakcie zawiadomić inną osobę dorosłą, kierownika wyjazdu oraz, jeśli to możliwe, rodzica lub opiekuna prawnego wychowanka;
• Jeśli wyjazd przewiduje noclegi zbiorowe organizator zawiera informację na ten temat
  w regulaminie;
• szczególnie zadbać należy o ochronę dzieci w toaletach, łazienkach, przebieralniach czy szatniach.

Zasady ochrony dotyczące kontaktów przez media oraz dostępu do sieci Internet

Parafie, które zapewniają dzieciom dostęp do Internetu, powinny wdrożyć środki bezpieczeństwa uniemożliwiające dostęp do treści stanowiących zagrożenie dla ich prawidłowego rozwoju. Na urządzeniach umożliwiających dostęp do Internetu powinno być zainstalowane i aktualizowane oprogramowanie filtrujące treści, zaś korzystanie z Internetu powinno być monitorowane przez wyznaczoną osobę przynajmniej w sposób umożliwiający ustalenie, kto, kiedy i z jakich treści korzystał (np. indywidualne konta dla wszystkich użytkowników). Szczegółowe zasady korzystania z Internetu powinny być zawarte w stosownym regulaminie.

Słowniczek

Cyberprzemoc – wszelka przemoc z użyciem technologii informacyjnych i komunikacyjnych.

Duchowny – biskup, ksiądz, diakon. 

Duszpasterstwo – zorganizowana działalność społeczna Kościoła polegająca na głoszeniu zasad wiary i celebrowaniu liturgii; zazwyczaj dokonuje się ono w ramach parafii. 

Dziecko – osoba poniżej 18. roku życia. 

Osoba odpowiedzialna za interwencję– zarządca placówki (proboszcz) odpowiedzialny za podejmowanie interwencji w przypadku zaistnienia przemocy.  

Osoba odpowiedzialna za standardy ochrony dzieci i młodzieży – osoba wyznaczona przez przełożonego danego dzieła duszpasterskiego, danej grupy parafialnej sprawująca nadzór nad prawidłowym stosowaniem standardów ochrony dzieci.   

Osoba zaufana – osoba wyznaczona przez przełożonego danego dzieła duszpasterskiego, ciesząca się zaufaniem i odpowiednio przygotowana, odpowiedzialna za przyjmowanie zgłoszeń
o zdarzeniach dotyczących przemocy.  

Personel kościelny – duchowny lub świecki zatrudniony przez Kościół na podstawie umowy.

Parafia – określona wspólnota wiernych, nad którą pasterską pieczę, powierza się proboszczowi jako jej własnemu pasterzowi.

Proboszcz – mianowany przez biskupa duszpasterz i zarządca parafii. 

Przemoc – wszelkie formy złego traktowania fizycznego i/lub emocjonalnego, wykorzystywania seksualnego, zaniedbania, wyzysku komercyjnego lub innego, skutkujące rzeczywistą lub potencjalną szkodą dla zdrowia, rozwoju lub godności człowieka.

Przemoc duchowa – odwoływanie się do przekonań religijnych osoby w celu wyrządzenia jej szkody

Przemoc rówieśnicza – występuje, gdy dziecko doświadcza różnych form przemocy ze strony rówieśników, bezpośrednio lub z użyciem technologii komunikacyjnych.

Rejestr Sprawców Przestępstw na tle seksualnym – rejestr obywateli polskich, którzy dopuścili się przestępstwa z pobudek seksualnych. Składa się z Rejestru publicznego i Rejestru z dostępem ograniczonym.

Seksizm – uprzedzenie lub dyskryminacja ze względu na płeć. 

Seksualizacja – proces, w wyniku którego wartościowanie osoby dokonywane jest przez pryzmat atrakcyjności seksualnej; uprzedmiotowienie osoby pod względem seksualnym lub narzucanie seksualności w niewłaściwy sposób.

Świecki – członek Kościoła katolickiego niebędący duchownym.

Uwikłanie – każda relacja, w której doświadcza się strachu, lęku, poczucia winy, poczucia krzywdy, frustracji, poniżenia, zniewolenia, zależności, dominacji, niemożności bycia sobą, nieszczerości, braku autentyczności, przemocy emocjonalnej, fizycznej, seksualnej, ekonomicznej.

Zasady bezpiecznych relacji pomiędzy dziećmi

Parafia pw. Św. Rodziny w Ropczycach jest miejscem zapewniającym bezpieczeństwo dzieciom także w grupie rówieśniczej. Kierując się wartościami wypływającymi z Ewangelii, staramy się wpoić naszym parafianom postawę szacunku wobec każdego człowieka – dzieci i dorosłych. Pragniemy, by w relacjach międzyludzkich bliska była im ewangeliczna zasada: „Wszystko więc, co chcielibyście, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie” (Mt 7,12a). Zasady bezpiecznych relacji między dziećmi poznali wszyscy pracownicy i współpracownicy parafii, dzięki czemu mogą oni umiejętnie i adekwatnie do zaistniałej sytuacji reagować na każde niewłaściwe zachowanie czy przemoc. Również dzieci powinny przestrzegać poniższego kodeksu w szkole i poza nią, w kontakcie bezpośrednim i wirtualnym. Kodeks zachowań został opracowany z udziałem dzieci i młodzieży. Ewaluacja i weryfikacja zasad bezpiecznych relacji pomiędzy dziećmi odbywać się będzie co dwa lata, a także po każdej sytuacji kryzysowej, jeśli w parafii podjęta zostanie interwencja z powodu krzywdzenia rówieśniczego. Zmiana treści zasad bezpiecznych relacji między dziećmi jest możliwa w każdym momencie na ich wniosek i z ich udziałem. 

Kodeks dla najmłodszych dzieci (przedszkole, pierwsze klasy szkoły podstawowej):

Każde dziecko ma swoje prawa bez względu na swoją płeć, sprawność/niepełnosprawność, status społeczny, etniczny, kulturowy, religijny i światopogląd;

• szanuj inne dzieci podczas wspólnych spotkań, zabawy i nauki;

• masz prawo do spotkań, rozmów, zabawy z każdym dzieckiem, ale pamiętaj, że nie zawsze inne dziecko ma chęć do spotkania się i zabawy z tobą;

• nie zabieraj rzeczy, którymi bawi się inne dziecko lub które do niego należą, bez jego zgody;

• jeśli jesteś świadkiem przemocy wobec innych dzieci i między dziećmi, reaguj i zgłoś to osobie dorosłej;

• wizerunek innych osób jest chroniony, nie rób zdjęć innym dzieciom bez ich zgody.

• pytaj o zgodę na kontakt fizyczny, np. przytulenie, głaskanie, łaskotanie;

• nie bij, nie szturchaj, nie popychaj innych dzieci ani w jakikolwiek sposób nie sprawiaj bólu fizycznego innemu dziecku;

• nigdy nie dotykaj innego dziecka w sposób, który może być uznany za nieprzyzwoity lub niestosowny;

• stawiaj własne granice wobec innych dzieci, mówiąc np. stop, nie chcę tego, nie życzę sobie, to mnie boli, jeśli twój sprzeciw nie zostanie usłyszany, zgłoś to osobie dorosłej.

 Kodeks dla dzieci starszych i młodzieży:

1.Równe traktowanie i szacunek dla każdej osoby: 

• Traktuj innych tak, jak chcesz, aby inni traktowali Ciebie. 
• Pamiętaj, że każda osoba jest kimś wyjątkowym i szczególnie obdarowanym przez Boga. Należą się jej szacunek i troska o jej dobro.  
• Bądź tolerancyjny – szanuj odmienny wygląd, przekonania, poglądy i cechy koleżanek/kolegów. 
• Pamiętaj, że przez różnorodność wzajemnie się ubogacamy. 
• Masz prawo do zabawy i relacji z każdym dzieckiem, ale pamiętaj, że nie zawsze inne dziecko ma chęć do kontaktu z Tobą w danym momencie. Uszanuj to. 
• Zachowaj otwartość i bądź wrażliwy na wszystkie osoby, nawet jeśli nie należą do grona Twoich najbliższych przyjaciół. Nie wykluczaj ich ze wspólnych działań, rozmów i szkolnych aktywności. 

 2.Zasady komunikacji między dziećmi/w grupie młodzieżowej:  

• Zachowuj życzliwość i szacunek wobec koleżanek/kolegów.  
• Pamiętaj, że każdy ma prawo do wyrażania swojego zdania, myśli i przekonań, o ile nie naruszają one dobra innych osób. 
• Słuchaj innych, gdy mówią. Nie przerywaj innym, gdy się wypowiadają. 
• Zachowuj kulturę słowa w każdej sytuacji. 
• Stosuj formy grzecznościowe. 
• Pytaj o zgodę na kontakt fizyczny (przytulenie, pogłaskanie).  

 3.Szacunek dla cudzej własności, prywatności i przestrzeni: 

• Szanuj rzeczy osobiste i mienie innych osób. 
• Zapytaj, jeśli chcesz pożyczyć od kogoś jakąś rzecz. 
• Nie przeglądaj prywatnych rzeczy innych osób bez ich zgody. Każdy ma prawo do prywatności. 
• Nie rób zdjęć, nie nagrywaj ani nie rozpowszechniaj wizerunku kolegów/koleżanek i innych osób bez ich wyraźnej zgody. 
• Pamiętaj, że każdy ma prawo do przestrzeni osobistej. Jeśli inna osoba potrzebuje chwili samotności, uszanuj to. Naruszanie tej przestrzeni może rodzić konflikty. 

 4.Zakaz stosowania przemocy w jakiejkolwiek formie: 

• Nie stwarzaj sytuacji, w których ktoś czułby się celowo pomijany, izolowany. 
• Nie stosuj przemocy fizycznej. Szturchanie, popychanie, kopanie czy siłowe przytrzymywanie kolegi/koleżanki naruszają jego/jej integralność fizyczną. 
• Szanuj przestrzeń intymną kolegów/koleżanek. Nigdy nie dotykaj ich w sposób, który może być uznany za nieprzyzwoity lub niestosowny. 
• Nie wyśmiewaj, nie obgaduj, nie ośmieszaj, nie zawstydzaj, nie upokarzaj, nie lekceważ i obrażaj kolegów/koleżanek. 
• Nie wypowiadaj się w sposób obraźliwy o rodzicach kolegów/koleżanek. 
• Nie zwracaj się w sposób wulgarny do innych. 
• Pamiętaj, że żarty są wtedy żartami, kiedy nikt z ich powodu nie cierpi. Jeśli tak jest, natychmiast zakończ taką zabawę słowną. 
• Nie narażaj siebie i innych uczniów na sytuacje zagrażające życiu i zdrowiu tak fizycznemu, jak i psychicznemu. 
• Nie wyrażaj negatywnych, prześmiewczych komentarzy na temat zachowania, pracy, wyglądu kolegów/koleżanek. 
• Nie zabieraj rzeczy należących do innych bez ich zgody.

5.Szacunek w kontaktach internetowych i zakaz cyberprzemocy:  

• Szanuj innych i traktuj ich tak, jak chcesz, by traktowali Ciebie – dotyczy to wszystkich typów Twojej aktywności w sieci. Po drugiej stronie ekranu jest drugi człowiek. 
• Pamiętaj, że cyberprzemoc często zaczyna się od tzw. „niewinnych żartów”. Nie każdy ma takie samo poczucie humoru. Uważaj na to, co piszesz i co publikujesz, w Internecie nic nie ginie. W świecie wirtualnym łatwo poruszyć lawinę wzajemnych niechęci, co może doprowadzić do konkretnej formy przemocy.  
• Nie udostępniaj kontaktów do innych osób (telefonicznych, mailowych) bez ich zgody. 
• Dbaj o swój oraz innych wizerunek w sieci – nie publikuj wrażliwych danych, powierzonych ci informacji oraz zdjęć i filmów ośmieszających innych. Szanuj ich prywatność. 
• Chroń intymność swoją i innych. Nie wysyłaj i nie udostępniaj zdjęć lub filmów, które by ją naruszały. 
• Sprzeciwiaj się hejtowi, sam nie publikuj obrażających i agresywnych komentarzy oraz reaguj, gdy zauważysz, że ktoś jest poniżany w Internecie. Nie przesyłaj dalej ośmieszających wiadomości. Zgłoś takie działania odpowiednim osobom. 
• Nie prowokuj innych do niepotrzebnych, nieuzasadnionych kłótni. Trolling, świadome poniżanie, nękanie i zaczepki są zachowaniami niedopuszczalnymi. 
• Nie wykluczaj swoich rówieśników z grup w mediach społecznościowych z powodu swoich prywatnych niechęci. 
• Nie podszywaj się w Internecie pod inne osoby. Takie zachowanie w cyberprzestrzeni jest kradzieżą tożsamości. To jest przestępstwo. 
• Jeżeli zauważysz, że ktoś nie wylogował się ze swojego konta, nie wykorzystuj tej sytuacji do działań, które przyniosłyby mu szkodę, ale życzliwie poinformuj go o jego nieuwadze. 
• Pamiętaj, że groźby, pomówienia, nawoływanie do nienawiści, prześladowanie, ośmieszanie w cyberprzestrzeni także są karalne. Twoje działania w sieci nie są anonimowe. 

 6.Sposoby pokojowego rozwiązywania konfliktów:

• Zastanów się, co chcesz osiągnąć. Podejmij spokojną rozmowę z drugą stroną. 
• Wycisz się, uspokój, zatrzymaj niepotrzebną kłótnię, zanim stracisz nad sobą kontrolę.
• Umów się na rozmowę w bardziej stosownych warunkach, w ten sposób zyskasz czas na konstruktywny dialog. 
• Powiedz, co według Ciebie jest problemem, co przyczyną nieporozumienia, czego oczekujesz. 
• Słuchaj drugiej osoby. Dopytaj o jej odczucia i oczekiwania. Podsumuj to, co usłyszałaś/usłyszałeś dla upewnienia się, czy dobrze zrozumiałeś/zrozumiałaś jej komunikat. 
• Upewnij się, że Twój rozmówca powiedział wszystko odnośnie do swoich odczuć. 
• Wspólnie wymyślcie rozwiązanie satysfakcjonujące obie strony. 
• Jeśli nie uda się Wam dojść do porozumienia, poproś o pomoc osobę dorosłą, aktualnego opiekuna grupy. Porozmawiaj o tym z Twoimi rodzicami. Nie rozwiązuj konfliktu samodzielnie. 
• Nie bądź obojętny, gdy komuś dzieje się krzywda. Zawsze poinformuj o tym osobę dorosłą